W architekturze pojęcie „modernizmu" inaczej zwanego „ruchem nowoczesnym" jest pewnym uogólnieniem szerszego zjawiska, w ramach którego mieści się kilkadziesiąt prądów, kierunków i szkół architektonicznych, jakie występowały w okresie począwszy od końca XIX w. do końca lat 70. XX w. (m.in.: funkcjonalizm, konstruktywizm, strukturalizm, racjonalizm, czy brutalizm).

Poszukiwanie nowych rozwiązań formalnych i konstrukcyjnych w końcu XIX stulecia było reakcją na panujące w architekturze historyzm, eklektyzm i secesję, charakteryzujące się przesadną ornamentyką. Zastosowanie nowych rozwiązań technicznych i materiałów (m.in.: żelbet, stal, szkło) pozwalało na uzewnętrznienie konstrukcji i uzyskanie przejrzystości funkcji budynku. Lata 1908-1914 przyjmowane są za pierwszy okres w historii architektury nowoczesnej. W Polsce wczesna faza modernizmu charakteryzuje się dwoma kierunkami określanymi jako „szkoła krakowska" i „szkoła warszawska". Pierwszy z nich wywodził się z idei tzw. sztuki stosowanej, czerpiącej ze spuścizny secesji i dążeń do stylu narodowego, powiązanego z ekspresjonizmem i formizmem. Kierunek drugi, podbudowany racjonalizmem, czerpał ze zdobyczy konstrukcyjnych i socjalnych.
Mimo, iż pierwsze lata powojenne charakteryzowały się powrotem do historyzmu, to około roku 1925 nastąpił zasadniczy przełom w architekturze. Naczelną zasadą młodych twórców stała się odtąd maksyma ukuta przez amerykańskiego architekt Louisa Sullivana forma wynika z funkcji. Zasadniczy wpływ na rozwój architektury nowoczesnej miała jednak działalność Le Corbusiera - szwajcarskiego architekta tworzącego we Francji, Holendra Jacobusa Johannesa Pietera Ouda, czy Bauhausu - uczelni artystyczno-rzemieślniczej założonej przez Waltera Gropiusa w Niemczech. Mimo dużej popularności nowego kierunku, zwłaszcza wśród elit, już na początku lat 30. pojawiła się zdecydowana krytyka modernizmu, jednak nie wpłynęła ona, podobnie jak i wybuch II wojny światowej na dalszy rozwój architektury modernistycznej, aczkolwiek z oczywistych względów przytłumiona została działalność budowlana.
Kierunki okresu międzywojennego były kontynuowane w Polsce do roku 1949, kiedy to oficjalnie wprowadzono w twórczości doktrynę socrealizmu, co w konsekwencji było w architekturze powrotem do form neohistorycznych. Ponowny zwrot w kierunku architektury modernizmu nastąpił po roku 1956 i trwał do końca lat 70. XX w., następnie wyparty został przez nowy kierunek zwany postmodernizmem. Za symboliczny koniec stylu międzynarodowego przyjmuje się zburzenie 15 lipca 1972 r. modernistycznego osiedla mieszkaniowego Pruitt Igoe w St. Louis w Stanach Zjednoczonych.

W pierwotnym założeniu podstawową zasadą, którą kierowali się architekci modernizmu, było poczucie moralnego obowiązku wobec społeczności - urbanistyka, architektura i przemysł miały spełniać społeczną misję, ich zadaniem miało być demokratyczne i wspólnotowe wychowanie społeczeństwa. Paradoksalnie, dążenia te przyczyniły się później - zwłaszcza w krajach byłych „demoludów" - do wypaczenia tej idei. Prefabrykacja i unifikacja budownictwa, które miały zapewnić szybki i łatwy dostęp do mieszkań i usług, wpłynęły tym samym na obniżenie jakości architektury. W jakimś sensie negatywna ocena modernizmu w odbiorze społecznym pokutuje w Polsce do dziś, stawiając znak równości pomiędzy architekturą okresu międzywojennego i „pudełkowatą" architekturą z czasów PRL-u.

Niezwykle trudne jest jednoznaczne określenie cech stylowych modernizmu, niemniej jednak można wskazać pewien repertuar form charakterystycznych dla tego kierunku, a mianowicie: lekka kubiczna, często asymetryczna bryła budynku, przykryta płaskim dachem, zdyscyplinowane stosowanie wszelkiego detalu, duże płaskie i jednolite powierzchnie elewacji, szerokie okna zlicowane z elewacją, stosowanie surowych materiałów (beton, stal, szkło), obszerne przeszklenia klatek schodowych, a czasem całych elewacji, a także wolny plan.

Jak na tym tle rysuje się zatem obraz architektury białostockiego modernizmu? Na pewno nie bez wpływu na jego kształt była specyficzna sytuacja społeczno – polityczna miasta. W zasadzie do 1919 r. Białystok pozostawał najpierw pod panowaniem administracji rosyjskiej, następnie okupacji niemieckiej, co oczywiście przekładało się także na tendencje w architekturze charakterystyczne dla tych kręgów kulturowych, choć nie pozbawione międzynarodowych tendencji. Warto wspomnieć, iż na przełomie wieków pierwszymi „jaskółkami" ruchu nowoczesnego w białostockiej architekturze były obiekty dziś już nieistniejące, jak chociażby rozebrany w latach 30. XX w. sobór prawosławny p.w. Zmartwychwstania Pańskiego (dość tradycyjny w rozwiązaniach formalnych, jednakże nowoczesny w konstrukcji), gmach hotelu Ritz, czy przebudowana po zniszczeniach II wojny kamienica Karola Metza przy ul. Nikołajewskiej (ob. Sienkiewicza 22). Z tego czasu zachowało się jeszcze kilka innych obiektów, znajdujących się w centrum miasta, wszystkie o cechach architektury wczesnego modernizmu.

Dopiero po włączeniu Białegostoku w granice II Rzeczypospolitej, nadano mu rangę miasta wojewódzkiego, tym samym stwarzając możliwość nowych szans na rozwój. Władze podejmowały działania, by nadać miastu nowoczesny polski charakter, zrywając ze spuścizną XIX wieku, kojarzoną z czasami niewoli. Podjęte w latach 20. i 30. działania w stosunkowo krótkim czasie zmieniły Białystok. Jak zaznacza dr hab. Małgorzata Dolistowska, znawczyni białostockiej architektury XIX i XX w., wówczas to ponownie pojawiły się spójne wizje rozwoju przestrzennego i architektury stolicy nowego województwa. W 1938 roku w białostockim magistracie powstało Biuro Planowania Zabudowań, którego kierownikiem został toruński architekt Ignacy Felicjan Tłoczek. Jego zadaniem było przygotowanie pierwszego w dziejach miasta planu przestrzennego rozwoju Białegostoku. Konsekwentnie realizowano priorytetowy program budowy szkół powszechnych oraz gmachów użyteczności publicznej przeznaczonych na potrzeby społeczne, socjalne i kulturalne. Ożywiona działalność budowlana w zakresie architektury mieszkaniowej skutkowała zakładaniem nowych kolonii spółdzielczych, a także budową domów wielorodzinnych o układzie funkcjonalno – przestrzennym zrywającym z dziewiętnastowieczną formułą kamienicy czynszowej. Istotną rolę w kreowaniu nowoczesnego oblicza miasta odegrały takie osobowości, jak Marian Zyndram – Kościałkowski, wojewoda podlaski i późniejszy minister i premier RP, a także Seweryn Nowakowski, ostatni przedwojenny prezydent Białegostoku.
Wówczas to pojawiły się w krajobrazie miasta najlepsze przykłady białostockiego modernizmu, z których bez wątpienia ikoną pozostaje kościół parafialny p.w. św. Rocha, autorstwa Oskara Sosnowskiego, profesora Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej. Główne gmachy administracji państwowej oraz budynki mieszkalne dla urzędników wzniesiono nieopodal dawnego zespołu pałacowo – ogrodowego Branickich przy ulicy Mickiewicza i Świętojańskiej. Zespół architektoniczny uzupełniały zaprojektowane z wielkim rozmachem planty miejskie i bulwary. Powstało wówczas kilka gmachów szkolnych, z który wyróżniały się modernistyczne budynki szkół powszechnych przy ulicach Grunwaldzkiej, Pałacowej i Wiatrakowej. Wznoszono także budynki fabryczne uwzględniające w swoich formach zdobycze nowego stylu, m.in. budynki Polskiego Monopolu Tytoniowego, zlokalizowane pomiędzy ulicami Warszawską i Modlińską. W zakresie budownictwa mieszkaniowego obok zespołu wspomnianej kolonii urzędniczej, powstała także kolonia robotnicza „Zdobycz Robotnicza" przy Szosie do Zielonej (ob. ul. 42. Pułku Piechoty), wielorodzinne bloki mieszkalne przy ul. Branickiego 1 i Ogrodowej 2, jak również szereg budynków jednorodzinnych tworzących większe zespołu zabudowy skoncentrowanej w okolicach ulic Artyleryjskiej, Grottgera, Hetmańskiej, Mickiewicza, Nowogrodzkiej, Pod Krzywą, czy Pułaskiego.

Mimo tak imponującej liczby zrealizowanych inwestycji, w mieście nieustannie brakowało profesjonalnych architektów. Jak ustalił białostocki historyk Wiesław Wróbel, wśród osób posiadających uprawnienia do sporządzania projektów na początku lat 30. XX w. było zaledwie ośmiu architektów i inżynierów: Maks Łuński, Rudolf Macura, Szymon Pappe, Leon Szacki, Mieczysław Szpikowski, Mojżesz Tropp, Józef Zaczeniuk i M. (?) Zabłudowski. Dotychczasowy stan badań nad białostocką architekturą okresu międzywojennego pozwala stwierdzić, że znaczący wpływ na jej obraz - obok wymienionych miejscowych, choć w części osiadłych w Białymstoku po 1919 r. projektantów - miało środowisko warszawskich architektów. Do wyróżniających się należeli: Oskar Sosnowski, Jarosław Girin, Józef Seredyński, Kazimierz Tołłoczko i Julian Lisiecki. Przeważnie byli absolwentami niemieckich i rosyjskich uczelni technicznych. Wyjątek stanowiło zaangażowanie młodego berlińskiego architekta Artura Schragenheima przez Fanny Trylling do przebudowy XIX-wiecznej kamienicy przy ul. Fabrycznej na nowoczesne sanatorium dla dzieci chorych na gruźlicę. Był to bodaj pierwszy na terenie miasta przykład budynku użyteczności publicznej zaprojektowany w duchu funkcjonalizmu.

Wybuch II wojny światowej powstrzymał dynamiczny rozwój miasta i przyczynił się do poważnych zniszczeń w jego zasobie architektonicznym. Podobnie, jak w okresie międzywojennym, tak i teraz w pierwszych latach odbudowy doskwierał brak doświadczonej kadry architektonicznej. Znacząca rolę w tworzeniu nowego wizerunku miasta odegrał przybyły z Wilna architekt Stanisław Bukowski, twórca nowoczesnego w swym wyrazie architektonicznym kościoła parafialnego p.w. Niepokalanego Serca Maryi w Dojlidach oraz socrealistycznego Domu Partii. Z innych architektów należy wymienić Leszka Teodozego Dąbrowskiego, osiadłego później we Wrocławiu, Antoniego Choroszuchę, pracownika Wydziału Technicznego w przedwojennym magistracie, Lesława Jarosza, Jana Szurowskiego i Waleriana Bieleckiego, autora pierwszego „drapacza chmur" w Białymstoku. W pierwszych powojennych latach w twórczości architektonicznej kontynuowano kierunki wypracowane w okresie międzywojennym. Część zleceń wykonywały pracownie spoza Białegostoku, jak choćby projekt gmachu Państwowego Banku Rolnego przy Rynku Kościuszki, sporządzony przez warszawski zespół pod kierunkiem Tadeusza Grzywińskiego, czy zespół budynków Sądu Okręgowego przy ul. M. Skłodowskiej – Curie, autorstwa gdańskiego architekta Lecha Kadłubowskiego.
Po okresie socrealizmu, na początku lata 60. XX w. nastąpił kolejny gwałtowny rozwój w dziedzinie budownictwa gmachów użyteczności publicznej i mieszkaniowego. Na tle wielu obiektów tego czasu wyróżniają się przede wszystkim budynki biurowe realizowane w duchu późnego modernizmu m.in. siedziba Białostockiego Zjednoczenia Budownictwa (ob. siedziba Rektoratu Uniwersytetu w Białymstoku) przy ul. M. Skłodowskiej – Curie, siedziba biur projektowych (ob. Powiatowego Urzędu Pracy) przy ul. Sienkiewicza, Poczta Dworcowa przy ul. Kolejowej, czy też pawilon handlowy „Domus" przy al. 1-go Maja (ob. al. J. Piłsudskiego).

Początek lat 70. XX w. przyniósł kilka ciekawych przykładów obiektów modernistycznych. Sprzyjały temu zaplanowane na dzień 1 września 1973 r. główne uroczystości Dożynek Centralnych w Białymstoku, których zadaniem było ukazanie nowoczesnego i dynamicznego miasta. Na uwagę zasługują potocznie określane przez białostoczan okraglaki, tj. zespół budynków wystawowych (ob. Galeria „Spodki") usytuowanych u stóp wzgórza kościoła św. Rocha, autorstwa Henryka Toczydłowskiego oraz podobne w kształcie budynki cukierni „Bajka" i kawiarni „Kasztelanka" znajdujące się przy ul. Akademickiej, oba zaprojektowane przez Mieczysława Krzywca. Z innych przykładów należy wspomnieć gmach Filharmonii Podlaskiej przy ul. Podleśnej, projektu Krystyny Drewnowskiej, zbór Kościoła Chrześcijan Baptystów, autorstwa Jerzego Tryburskiego i dom towarowy „Central", powstały według projektu warszawskiej architekt Anny Peteckiej. Realizowano także większe zespoły zabudowy, jak chociażby kompleks budynków Politechniki Białostockiej przy ul. Wiejskiej, wzniesiony w oparciu o plany Waldemara Hinca.

Powyższy przegląd nie stanowi pełnego obrazu architektury realizowanej w duchu modernizmu na terenie Białegostoku i jest jedynie przyczynkiem do szerszych badań nad tym zagadnieniem. Na prezentowanym szlaku modernizmu znalazło się kilkadziesiąt obiektów o różnej skali i funkcji, od jednorodzinnych budynków mieszkalnych, poprzez ekskluzywne wille, budynki wielorodzinne, czy też gmachy użyteczności publicznej, a także zespoły zabudowy i kompozycje przestrzenne. Uwzględniona także została część obiektów dziś już nieistniejących lub znacznie przebudowanych, z uwagi na ich zasadniczy wkład w rozwój architektury modernistycznej w regionie.

W opracowaniu przewodnika po białostockim modernizmie wykorzystano przede wszystkim badania własne i materiały zebrane przez autora na potrzeby spaceru edukacyjnego pn. Białostocki modernizm, opublikowane częściowo w katalogu Festiwalu Kultur Podlasia Inny Wymiar – Sąsiedzi, wydanego w 2011 r. przez Białostocki Ośrodek Kultury. Na ich zakres składa m.in. ogólnie dostępna literatura poświęcona architekturze i historii Białegostoku oraz regionu, w części źródła archiwalne pochodzące ze zbiorów instytucji publicznych oraz osób prywatnych, a także częściowo przedwojenna i powojenna prasa białostocka.